Мы хочам расказаць пра выдатную жанчыну, быўшую настаўніцу Страчскай школы Юзэфовіч Аляксандру Максімаўну, лёс якой склаўся вельмі драматычна, расказаць, колькі выпрабаванняў выпала на яе долю. 

Да Вялікай Айчыннай вайны Аляксандру Максімаўну пасля заканчэння Віцебскага педвучылішча накіравалі працаваць у вёску Шэйкі  Крупскага раёна ў школу. Там жа працаваў дырэктарам яе будучы муж, Юзэфовіч Пётр Іванавіч. Праз некалькі месяцаў знаёмства яны пажаніліся. І раптам пачалася вайна. У гэты час у Аляксандры Максімаўны нарадзілася дачушка. Выехаць сям’я Юзэфовічаў нікуды не паспела. Засталіся ў той вёсцы, дзе працавалі, у сваёй маленькай кватэры. Пётр Іванавіч, як і да вайны, працягваў вучыць дзяцей.

— Раскажыце, як Вас сустрэла вайна?

— Бяда прыйшла нечакана. Немцы ў час аблавы знайшлі ў нашай вёсцы чатыры міны. Быў красавік 1944 года, і фашысты асабліва звярэлі. Разам з трыццацю аднавяскоўцамі нас з мужам арыштавалі за сувязь з партызанамі. Збіраючыся ў турму,  дачку я пакінула дома: можа, хоць яна выжыве? Так для нас усіх пачаліся пакутлівыя дні.

У Крупках нас, зняволеных, пратрымалі месяц. Потым мяне разам з тысячамі нявольніц пагрузілі ў вагоны і адправілі на захад. Недзе пад Брэстам партызаны спрабавалі нас вызваліць, але беспаспяхова. На світанні мы прыбылі ў Асвенцім і ўзрадаваліся, што пакутлівая дарога нарэшце скончылася.

— Хоць і цяжка ўспамінаць, але ці не маглі б вы нам расказаць крыху пра жыццё ў канцлагеры.

— Радавацца давялося нядоўга: нас тут жа распранулі дагала, адзенне загадалі скласці ў спецыяльныя мяшкі і напісаць на іх свае адрасы: “Калі скончыцца вайна, вам усё вернуць”. Усіх абстрыглі нагала – валасы таксама прыбралі, у пралічанай да дробязей гаспадарцы фашыстаў не прападала нічога. Усіх уважліва агледзелі: шукалі золата. У каго знаходзілі залатыя зубы і каронкі – вырывалі. У мяне залатых зубоў не было, але немцам спадабаліся мае ўласныя – і іх зараз жа, без усялякага абязбольвання і абеззаражвання, вырвалі.

• Колькі я пасля вайны ні спрабавала ўставіць пратэзы, — гаворыць Аляксандра Максімаўна, — ніводзін дантыст за гэта не браўся. Голых, стрыжаных, акрываўленых, нас загналі ў невялікае цеснае памяшканне, далі кожнай па ручніку і кавалачку мыла. За сцяной нешта гуло, нібы полымя ў печы, пахла паленым. Ніхто нічога не разумеў, але ўсе чакалі горшага. І тут прыбег афіцэр, нешта злосна закрычаў: тыя, хто ведаў нямецкую мову, пераклалі, што ён загадаў гэты транспарт не паліць. Смерць прайшла побач – і абмінула…

Нас рассялілі па бараках, далі паласатую вопратку, на руцэ кожнай жанчыны выкалалі нумар, 81463 – гэтыя пяць лічбаў на бясконца доўгі час сталі маім пашпартам Аляксандры Максімаўны, імем, прозвішчам, грамадзянствам. Сталі ганяць на працу. У 6 гадзін раніцы, абавязкова пад музыку, выводзілі за браму, і ісці трэба было бадзёра, у нагу, хто збіваўся з рытму, білі. У шэсць гадзін вечара гэтак жа пад музыку вярталіся. Мы, маладзейшыя, хавалі больш сталых жанчын у сярэдзіну, бо тыя часцей збіваліся і заўсёды хадзілі са спаласаванымі плячыма. Кармілі – 100 грамаў хлеба на дзень. І ўсё.

— Скажыце, якую працу выконвалі ў лагеры?

• Працавалі цяжка, асабліва спачатку. 12 жанчын упрагаліся ў вялізныя падводы-фуры і ехалі збіраць трупы, а потым адвозілі іх у агульную яму. Затым сталі працаваць у полі, там было лягчэй, хоць травіну дзе якую знойдзеш. Ды і работа была больш звыклая. Толькі попел рассейваць мы не любілі, надта ён рукі калоў, проста да крыві…

Можна толькі здагадвацца, праз якія выпрабаванні трэба было прайсці, каб сэрца закамянела да такой ступені, што можна збіраць трупы тых, з кім ехаў у адным вагоне, і не думаць, што заўтра могуць гэтак жа са стукам закінуць у фуру тваё мёртвае цела. Рассейваць па полі попел з печаў – у нямецкай гаспадарцы ўсё павінна прыносіць карысць – і не згадваць, чые недагарэўшыя часцінкі касцей колюць да крыві твае пальцы. Фашызм забіў у нас усе пачуцці, пакінуўшы пакуль толькі фізічную абалонку жывой істоты, у якой ледзь-ледзь цеплілася жыццё.

— Як гэта ўсё можна было вытрываць?

• Кожную нядзелю для нас наладжваліся “іспыты”: кожная з нявольніц павінна была прабегчы пэўную дыстанцыю і пераскочыць цераз канаву. Калі гэта ўдавалася зрабіць – у панядзелак зноў чакала цяжкая праца. Тых жа, хто не меў ужо сілы выконваць усё гэта, сялілі ў асобны барак, і як толькі затрымліваўся па якой-небудзь прычыне транспарт з жывым палівам, падавалі сваё, “мясцовае” – “адбракаваных” вязняў – печы не павінны былі прастойваць без работы, і карміць мела сэнс толькі тых, хто мог працаваць.
• Куды яшчэ Вас закінуў лёс?

— Калі фронт стаў набліжацца, з Асвенціма нас перавезлі ў Равенсбрук, канцэнтрацыйны лагер пад Берлінам. У студзеньскую сцюжу, у адкрытых вагонах, выдаўшы ў якасці ўцяпляльніка толькі лёгкую летнюю коўдру. Больш палавіны вязняў, прыехаўшы, так і не ўзняліся з падлогі прамерзлага вагона, замерз нават немец-канваір. Мне ж суджана было выжыць.

Затое ў Равенсбруку нам далі па шклянцы гарохавага супу– ах, якая гэта была смаката!

У Равенсбруку перад самым вызваленнем, калі ўжо была чуваць артылерыйская кананада, я захварэла. Перавялі ў шпіталь, і я ўсё прасіла доктара- польку:

• Пані, памажыце, не дайце мне памерці. У мяне дома дачушка маленькая засталася…
• Калі ж вас, нарэшце, взвалілі?

Моманту, калі лагер вызвалілі амерыканцы, я не памятаю. Запомнілася толькі, што салдат у незнаёмай форме даў мне сухога малака і паказаў, што ў яго толькі можна намачыць і аблізаць палец, а калі з’есці ўсё, то – “капут”.

— А што ж здарылася з вашай маленькай дачушкай? 

— Маленькай Ларысе, якая засталася адна ў невялікай настаўніцкай кватэры, не было і трох гадоў. Забраць малую да сябе ніхто не асмельваўся, бо за сувязь з партызанамі, за ўтойванне членаў іх сямей пагражала смерць. Толькі хросная маці дзяўчынкі, праходзячы паўз пакінутую хату, кідала ў расчыненую фортачку кавалачак хлеба. У дзіцяці хапала розуму знайсці яго і з’есці. Праз нейкі час пра лёс дзяўчынкі даведаўся святар з суседняга мястэчка – і не пабаяўся, забраў дзіця да сябе. Там Ларыса і выхоўвалася да вызвалення, а затым бацькі майго мужа, Пятра, даведаўшыся, што ўнучка іх жывая, забралі малую да сябе ў Мінск. А калі  я вярнулася ў Мінск, дзяўчынка доўга не ішла да мяне, паўтараючы адно: “Маёй мамкі няма, яе забралі немцы”. Колькі я адплакала, пакуль дачушка зноў прывыкла да мяне. Але нават пасля таго, як нарэшце ўсе сабраліся разам, жыць лягчэй не стала: абое хісталіся ад  слабасці. Нічым не маглі дапамагчы і мае бацькі: на спаленай фашыстамі  Віцебшчыне людзі самі галадалі. І мы папрасіліся працаваць настаўнікамі ў Заходнюю Беларусь.

— Як склалася ваша пасляваеннае жыццё ў Заходняй Беларусі?

— Накіравалі нас у вёску Свінкі Свірскага раёна (цяпер Малінаўка  Смаргонскага раёна). Выпрабаванняў хапіла і там: Пётр Іванавіч арганізоўваў калгас і адначасова настаўнічаў, два гады быў старшынёй калгаса. Аляксандра Максімаўна працавала ў школе. Потым перавялі Юзэфовіча ў Масцяны – і там удалося падняць гаспадарку.

Апошнія гады да выхаду на пенсію мы з Пятром Іванавічам працавалі ў Страчскай школе. У Страчы ў нас быў цудоўны і дагледжаны дом, сад, невялічкая пасека. Дзеці – а ў 1947 годзе нарадзіўся і сын Васіль – жывуць у Мінску. Там жа нарадзіліся і ўнукі,  праўнукі.

— Мы зразумелі, якой жудаснай з’явай з’яўляецца вайна. Мы – шчаслівыя дзеці, таму што нарадзіліся і жывём пад мірным небам. Наш абавязак сёння – шанаваць памяць аб загінуўшых. Няхай на зямлі ніколі не будзе вайны!

На жаль, сёння Аляксандры Максімаўны ўжо няма, але засталіся жыць і працаваць яе дзеці, унукі, якія ганарацца ёю. Наша школа, музей баявой славы беражэ аб ёй памяць.